Gülüyor Kelimesinde Ünlü Daralması Var Mı? Gel, Bu Soruyu Ciddi Ciddi Konuşalım
Yine kafama takıldı bir şey, ne yalan söyleyeyim. “Gülüyor” kelimesindeki ünlü daralmasını düşünmeye başladım. Yani, gerçekten var mı böyle bir şey? Bu yazıyı yazarken böyle bir konu açmak hem garip hem de bir o kadar eğlenceli oldu. Çünkü hepimiz “gülüyor” kelimesini duyuyoruz ama acaba bu kelimenin içinde bir ünlü daralması gizli mi? Gel, hep birlikte bu dilbilimsel maceraya atılalım ve hem bilimsel bir bakış açısıyla hem de bolca espriyle olayı çözmeye çalışalım.
Gülmek Gibi Bir Şey Var, Peki Daralma Ne Oluyor?
Şimdi, “gülmek” dediğimizde, hemen aklımıza her türlü eğlenceli anı gelir. Hani birinin şaka yapıp seni güldürmesi, ya da aniden komik bir durumun içinde bulman… Ama “gülüyor” kelimesine gelirsek, bu işin içine bir dilbilimsel terim giriyor. Ünlü daralması dediğimiz şey, kelimelerdeki ünlü harflerin (a, e, ı, i, o, ö, u, ü) ses değişimine uğramasıdır. Bunu her zaman fark etmeyiz, ama aslında dilin küçük sihirlerinden biridir bu.
Peki, “gülüyor” kelimesi buna dahil mi? Hadi bakalım, bakalım bu kelimede gerçekten bir ünlü daralması var mı?
Gülüyor’un Doğasına Bir Bakalım
Gülüyor kelimesi Türkçede genelde “gülmek” fiilinden türetilir ve burada dikkat etmemiz gereken şey aslında şu: Bu kelimede herhangi bir ünlü daralması yok. Çünkü kelimenin içinde herhangi bir ünlü harf (mesela ‘o’ harfi) daralmıyor, değişmiyor. Peki ne oluyor? Şöyle: “Gülmek” fiilinin şimdiki zaman hali olan “gülüyor”da, ünlü ‘o’ olduğu gibi kalıyor. Yani kelime, tek bir ünlü sesinin şikayet etmeden, olduğu gibi devam ediyor.
Yani “gülüyor” kelimesindeki ünlü daralması tam olarak yok. Ama bunu duyduğumda bir an, sanki kelimenin içinde gizli bir komplo varmış gibi hissettim. Ne kadar da öyle düşündürmeyi başarıyor değil mi? Ama işin gerçeği, Türkçede bu tür dilbilimsel olaylar bazen çok karmaşık olabiliyor. O yüzden hiç merak etme, bu yazıda seni sıkmamaya çalışacağım.
Bir Dilbilimsel Akıl Oyununa Dönüşürse Ne Olur?
Şimdi bunu biraz da gündelik hayatla bağdaştıralım. Mesela bir arkadaşınla buluştuğunuzda, ona “gülüyor musun?” diye sormak çok sıradan bir soru. Ama bu soruya biraz da şüpheci bakabiliriz: “Gülüyor musun?” Yani, bu gerçekten gülmek mi? Yoksa sadece bir maske mi takıyorsun? Hadi, bu soruyu dilbilimsel bir bakış açısıyla sormaya başlayalım: Gülüşün ne kadar doğal? Bu sadece ünlü daralması meselesi mi, yoksa başka bir şey mi?
Bir an, böyle bir soru sorsam, “Gülüyor musun?” diye, arkadaşım şaşkın bir şekilde bakar. “Ya kardeşim, ne yapıyorsun sen?” der ve bu arada “Gülüyor” kelimesinin ünlü daralmasını sorgulamaya başlar. İşte bu durumda dilbilimsel tartışmalar bambaşka bir noktaya gelir, gerçekten bir dil savaşı başlar. Gülüşümüz bile tahlil edilmeye başlanır! Hani deriz ya, bazen “gülüşün o kadar güzel ki, tahlilini bile yaparım” işte o nokta.
Gülmek İle Ünlü Daralması Ne Alaka?
Biraz da günlük hayattan örnekler verelim ki bu dilbilimsel konu canlansın. Diyelim ki bir arkadaşınla sinemaya gittiniz. Film başladığında ikiniz de ağzınız kulaklarınızda gülerken, garip bir şekilde bir an kendine şunu soruyorsun: “Acaba bu gülüşte ünlü daralması var mı?” Hani gülmenin bu kadar teknik bir iş olabileceği aklımıza gelmezdi ama şimdi, dilbilimsel açıdan bakınca, çok farklı bir seviyeye çıkmış oluyoruz. Hatta o esnada, “Yok, yok, bu kadar teknik düşünmemelisin” diyip kendini sakinleştiriyorsun. Ama işte dilin seni ne kadar da şaşırtabileceğini keşfettiğin an, o an oluyor.
O Kadar Gülmek Var Ki… Ama Ünlü Daralması Yok!
Sonuçta, gülmek eylemi, hepimizi bir şekilde mutlu ederken, kelimeye gelirsek, “gülüyor” kelimesi bir ünlü daralması yaşamaz. Gülmek her zaman için içten, doğal ve rahat bir eylemdir; o yüzden bu dilsel hileler, bizleri sadece güldürmeye yarar. Şimdi düşün, dilin bu kadar eğlenceli ve esnek olmasına rağmen, bir kelime bile seni nasıl düşündürtebiliyor!
Hadi gel, bundan sonra birini gülerken izlerken, “Gülüyor musun?” demek yerine, “Ünlü daralması var mı?” diyelim. Bu bir deneme olsun. Kim bilir, belki birileri de cevap verir, “Evet, evet var, çünkü gülüşüm daraldı, ne yazık ki!”
Gülüşün güzel, ama dilin seni biraz zorlayabilir! Gülmeye devam et, ama ünlü daralması yok. Şimdi bir süre daha “gülüyor” kelimesine bakarken, ne kadar da derinleşebileceğini göreceksin. Belki biraz da dikkatli ol, belki de her kelimede bir komplo aramamalısın! 🙂